Trong quá trình hình thành và phát triển, kiến trúc Hà Nội có dấu ấn rõ nét của các công trình kiến trúc Pháp, ảnh hưởng trong các vấn đề tổ chức không gian, kỹ thuật – vật liệu xây dựng và hình thái biểu hiện.
Các ảnh hưởng này có những mặt tích cực và cũng không
ít mặt tiêu cực. Việc đánh giá và phân loại các công trình kiến trúc
Pháp tại Hà Nội theo tiêu chí của những ảnh hưởng này là hết sức cần
thiết, để từ đó có thể rút ra các bài học kinh nghiệm cho công tác thiết
kế, xây dựng, nghiên cứu và bảo tồn.
Kiến trúc và văn hóa có
quan hệ khăng khít, nhân quả. Điều đó thể hiện trong kiến trúc Pháp ở Hà
Nội. Ơ giai đoạn đầu của thời kỳ thực dân là sự áp đặt văn hóa Pháp
thông qua kiến trúc du nhập. Ơ giai đoạn sau, chính sự khác biệt giữa
hai nền văn hóa Đông Tây đã tạo ra những điều kiện và cơ sở thuận lợi
cho quá trình chuyển hóa của kiến trúc Pháp ở Hà Nội với nét riêng,
trong đó đặc trưng văn hóa, xã hội và môi trường tự nhiên bản địa có vai
trò quan trọng.
Đặc điểm kiến trúc Pháp ở Hà Nội giai
đoạn 1900 – 1920
Giai đoạn từ 1900 đến 1920, thời kỳ
tiến hành khai thác Đông Dương lần thứ nhất, các công trình của Pháp tại
Hà Nội được thiết kế theo phong cách Tân cổ điển. Đây là phong cách hàn
lâm thịnh hành cùng thời ở Pháp. Nguyên tắc bố cục dựa trên quy luật
đối xứng nghiêm ngặt với sự chú ý nhấn mạnh diện trung tâm hay hai khối
nhô ở hai bên và dựa trên các thức, chi tiết trang trí kiến trúc theo
tinh thần cổ điển.
Trong giai đọan này, KTS nổi bật nhất là Henri-
Auguste Vildieu. Những công trình tiêu biểu là:
- Phủ Toàn Quyền
( nay là Phủ Chủ tịch) xây dựng năm 1902. Công trình mang phong cách cổ
điển Châu Âu do KTS Vildieu thiết kế, xây dựng mất hơn 5 năm.
-
Nhà hát lớn Hà Nội khởi công năm 1901 và xây dựng mất 10 năm, theo đồ
án thiết kế của các KTS Broger và Harioy. Công trình có quy mô lớn với
phòng khán giả gần 900 chỗ ngồi và một hệ thống các không gian phụ rất
phong phú theo kiểu các nhà hát châu Âu đương thời, phong cách kiến trúc
cổ điển châu Âu.
Dinh thống sư, ( Bắc bộ Phủ và nay là Nhà
Khách Chính Phủ) trên đường Ngô Quyền, là một công trình tiêu biểu của
phong cách kiến trúc cổ điển Pháp, với tổ hợp mặt bằng, mặt đứng rất cân
xứng cùng với những chi tiết kiến trúc thuần túy châu Âu. Gần đó là Phủ
Thống Sứ ( nay là Bộ Thương binh Xã hội) và khách sạn Mêtrôpôn. Đây là
những công trình xây dựng cùng thời tạo thành một quần thể kiến trúc đẹp
mang dáng vẻ châu Âu.
- Tòa án tối cao: trên đường Lý Thường
Kiệt, có khối tích uy nghi đồ sộ thể hiện rõ sức mạnh của quyền lực,
công trình gây ấn tượng ở tỷ lệ hài hòa của thức kiến trúc cổ điển châu
Âu, cầu thang chính đặt ở bên ngoài và đối xứng nhấn mạnh cảm cảm giác
bề thế, bộ mái lợp đá phiến ( Aridoise) màu xám tạo ra bên trong một
tầng áp mái cũng là hình thức kiến trúc tiêu biểu của Pháp. Công trình
được thực hiên theo thiết kế của KTS Vildieu, xây dựng cùng thời với nhà
hát thành phố.
Ơ giai đạn này, các ảnh hưởng mang tính cưỡng
bức, chưa có tính dung hòa thích nghi. Những công trình xuất hiện một
cách mới lạ từ hình thái cho tới cấu trúc và các giá trị về thẩm mỹ,
tuân theo quy hoạch chặt chẽ đã khiến cho Hà Nội có những biến đổi căn
bản về hệ thống các công trình công cộng và không gian đô thị. Dù chưa
có được sự thích nghi với các điều kiện bản địa, nhưng sự thống nhất và
triệt để trong việc sử dụng một xu hướng kiến trúc chung là phong cách
cổ điển đã tạo ra cho Hà Nội một quần thể các công trình trung tập đẹp
mới lạ là cơ sở cho quá trình phát triển sau này. Tuy nhiên, việc không
tôn trọng các giá trị văn hóa bản địa khiến cho quần thể này cách biệt,
thiếu sự hài hòa trong tổng thể không gian cũng như tổng thể xã hội của
Hà Nội, đòi hỏi phải có những thay đổi thích ứng.
Đặc
điểm kiến trúc Pháp ở Hà Nội giai đọan 1920 – 1954
Từ
năm 1920 đến năm 1954, người Pháp tiến hành khai thác Đông Dương lần thứ
hai, mối giao lưu về kiến trúc và văn hóa giữa hai nước Pháp và Việt
Nam trở nên thường xuyên hơn, làm xuất hiện một phong cách kiến trúc mới
– phong cách kết hợp. Đó là phong cách hướng về những đặc điểm văn hóa,
kiến trúc và điều kiện thiên nhiên, khí hậu của địa phương trong sáng
tác kiến trúc. KTS E. Hebrard là một trong những người tiên phong trong
xu hướng kiến trúc này. Bên cạnh đó là sự xuất hiện của một số công
trình mang phong cách kiến trúc hiện đại do các KTS Pháp thiết kế, phần
nào thể hiện sự hòa nhập của kiến trúc bản địa với thế giới.
Các
công trình để lại dấu ấn của giai đọan này là:
- Trường đại học
Đông Dương: phảng phất dấu hiệu của sự tìm tòi một hình ảnh kiến trúc
phương Đông. Công trình được xây dựng trong 4 năm ( 1923 – 1926). Tác
giả KTS E. Hebrard.
- Sở tài chính ( Nay là trụ sở Bộ ngọai
giao) tiêu biểu cho xu hướng tìm tòi một phong cách kiến trúc A đông
những năm 1925 – 1930, gây được ấn tượng tốt về loại kiến trúc phù hợp
với đặc điểm khí hậu nhiệt đới. Tác giả KTS E. Hebrard.
- Bảo
tàng Viễn Đông Bác Cổ. KTS E. Hebrard là một công trình văn hóa vào loại
tiêu biểu nhẩt và là một công trình kiến trúc được đánh gía là có nhiều
thành công trong xử lý không gian kiến trúc gây ấn tượng sâu sắc về một
kiểu kiến trúc phù hợp với phương Đông. Công trình được xây dựng trong 4
năm ( 1928 – 1932).
- Viện Pasteur là Viện vệ sinh dịch tễ là
một công trình có phong cách kiến trúc Phương Đông rõ rệt nhờ ở bộ mái
có kết cấu phong phú với nhiều lớp mái chính, mái phụ cũng như sự phân
đoạn và phân mảng hài hòa giữa phần đặc và phần rỗng với nhiều chi tiết
trang trí hài hòa và tinh tế… Công trình được xây dựng theo đồ án của
KTS E. Hebrard xây dựng xong vào năm 1930.
- Nhà thờ Cửa Bắc.
KTS E. Brard với tổ hợp không gian kiến trúc không nhấn mạnh sự đối xứng
mà có sự biến hóa rất hài hòa với không gian xung quanh, nhưng vẫn đảm
bảo sự trang nghiêm và có phần tĩnh mịch, gây được ấn tượng về một sự
siêu thoát. Như nhiều sáng tác khác của Hebrard, kiến trúc nhà thờ Cửa
Bắc thể hiện sự hòa hợp với khung cảnh nhiệt đới, với văn hóa phương
Đông. Đây là một công trình của kiến trúc thời kỳ 1925 – 1930.
-
Câu lạc bộ Thủy quân ( nay là Trụ sở Tổng cục TDTT) ở đường Trần Phú do
KTS Cruize thiết kế và xây dựng năm 1939. Đây thực sự là một thể nghiệm
đáng lưu ý của phong cách kiến trúc kết hợp.
Cuối cùng là phong
cách kiến trúc hiện đại xuất hiện ở Hà Nội trong những năm 1930. Đây là
phong cách kiến trúc khai thác giá trị thẩm mỹ trên các nguyên tắc tổ
hợp lập thể và thoát ly khỏi những nguyên tắc trang trí cầu kỳ, phức
tạp. Nhà Bưu điện, trụ sở hãng Shelll ( nay là trụ sở Bộ Khoa học và
Công nghệ), Câu lạc bộ thể thao Ba Đình, ngân hàng Đông Dương ( nay là
Ngân hàng Quốc gia Việt Nam)… là những công trình tiêu biểu cho xu hướng
kiến trúc hiện đại.
Các công trình kiến trúc Pháp tại Hà Nội trong giai
đọan này dần tìm cách thích nghi với các điều kiện môi trường xã hội tự
nhiên và bản địa, dẫn tới sự định hình rõ nét của một phong cách mới phù
hợp với những đặc thù của Hà Nội. Bên cạnh đó, xu hướng kiến trúc hiện
đại phương Tây cũng đã bắt đầu có mặt với sự đóng góp bằng một loạt các
công trình khác nhau. Việc dung hợp các yếu tố kiến trúc khác biệt giữa
hai nền văn hóa Đông Tây dần giải quyết được sự thích nghi cho các xu
hướng đã có thâm niên tồn tại ở Hà Nội, nhưng đối với các xu hướng mới
thì vẫn còn độ vênh nhất định, chưa tìm được tiếng nói chung với các
điều kiện bản địa để tạo ra nét đặc trưng riêng.
Có thể nói,
ảnh hưởng của kiến trúc Pháp ở Hà Nội diễn ra có quy luật, bộc lộ những
giá trị tích cực nhất định, đi từ cưỡng bức, cộng sinh, chuyển hóa mềm
mại và có đặc trưng phù hợp với đặc điểm tự nhiên và nhân văn Hà Nội,
bao chứa cả tính khách quan của thời đại và tính chủ quan của các cá
nhân. Anh hưởng ấy bộc lộ rõ rệt qua sự kết hợp của của phương pháp tư
duy phân tích (có nguồn gốc phương Tây) với phương pháp tư duy tổng hợp
mang tính cân bằng dung hòa (có nguồn gốc phương Đông), thể hiện trong
mọi khía cạnh của quá trình tác nghiệp, tạo lập nên một công trình kiến
trúc.
Kiến trúc Pháp ở Hà Nội đã trở thành một qũy di sản kiến
trúc mang ý nghĩa lịch sử, kết hợp hài hòa với các thành phần kiến trúc
và cảnh quan đô thị truyền thống. Qũy di sản ấy cần có được các tiêu chí
nhận diện chính xác và đặt ra các phương thức ứng xử phù hợp phục vụ
cho mục tiêu bảo tồn, cải tạo các giá trị nguyên gốc cần lưu giữ.
Qúa trình ảnh hưởng của kiến trúc Pháp tại Hà Nội cùng với những bài học và di sản của nó là một tiền đề thuận lợi cho kiến trúc Việt Nam tiếp cận với kiến trúc hiện đại phương Tây trong xu thế hội nhập quốc tế tất yếu hiện nay.
(Theo báo Xây Dựng)
